Soya, Asya kökenli, baklagiller ailesinden ve bitkisel protein açısından zengin olan bir besin maddesidir. Özellikle hazır yiyeceklerde doku oluşturmada yağ, un ve konsantre formda kullanılabilir. Hayvan yemleri ve gıdaları için iyi bir kaynaktır.
Son yıllarda bitki kaynaklı proteinlere olan ilginin artmasıyla Dünya çapında soya fasulyesi üretimi de artmıştır. Farklı iklim koşulları ve farklı yetiştirme uygulamaları ile soya fasulyesinin boyutlarında ve besin içeriğinde %36 ile %46 arasında farklılık oluşur.
Soya, diğer bitkisel diyet kaynakları ile karşılaştırıldığında en yararlı etkiye sahip bitkisel kaynaklı proteinlerden biridir. Yüksek protein, düşük karbonhidrat ve en yüksek izoflavon içeriği soyayı diğer baklagillere kıyasla benzersiz bir bitkisel protein kaynağı yapar. Soya aynı zamanda doymamış yağ asitleri, B vitaminleri, lif, demir, kalsiyum, çinko ve diğer biyoaktif bileşiklerin iyi bir kaynağıdır.
Bitkiler, enfeksiyon veya besinlerin azlığı gibi çeşitli çevresel stres uyaranlarına maruz kaldığında izoflavonları sentezler. İzoflavonlar, kimyasal bir yapıya sahip ve hayvan endojen östrojenlerine benzer olan fitoöstrojen adı verilen fon ksiyonel bir sınıfına aittir. Soya fasulyesinde bulunan ana izoflavonlar genistein, daidzein ve glisitindir. Yapılan araştırmalar soya fasulyesinin antioksidatif, antiviral, antikanser ve kardiyovasküler koruyucu etkiler de dahil olmak üzere geniş bir biyoaktivite sergilediğini göstermiştir.
Vejetaryen yaşam tarzlarının giderek benimsenmesiyle çok çeşitli soya bazlı gıda ürünleri bulunabilir hale geldi.
Soya fasulyesinin çeşitleri ise şöyledir;
- Yeşil soya fasulyesi:Genç yeşil soya fasulyesine edamame de denir. Genellikle buharda pişirilerek, bütün halinde meze olarak tüketilir. Kabuklu edamame ise salatalarda ve çorbalarda bulunur.
- Sarı soya fasulyesi:Üreticiler soya sütü, tofu, tempeh ve tamari yapmak için genellikle sarı soya fasulyesi kullanırlar. Ayrıca soya unu üretiminde de tercih edilir.
- Siyah soya fasulyesi:Bazı geleneksel Asya yemeklerinde kaynatılmış veya fermente şekilde kullanır.
Soya sütü ve peyniri diyetteki süt ürünlerini bitkisel kaynaklı tercih etmek isteyenler için de bir seçenektir.
Soya fasulyesi ayrıca yemek pişirmek veya bir bileşen olarak kullanabilecek soya yağı elde etmede kullanılır. Soya fasulyesinin yağı ayrıştırıldıktan sonra, insanlar kalan materyali çiftlik hayvanları ve evcil hayvanlar için yiyecek yapmak için kullanabilirler.
Tuzsuz 100 gram pişmiş yeşil soya fasulyesi;
141 kilokalori, 12.35 g protein, 6.4 g yağ, 11.05 g karbonhidrat ve 4.2 g lif içerir.
Vücuda Etkileri;
- Soya bitkisel bir besin olduğu için arterlerdeki toplam kolesterol, trigliserit ve düşük yoğunluklu lipoprotein ve kolesterol seviyelerini önemli ölçüde azaltır.
- İçerdiği izoflavonlarındaki bazı bileşikler obeziteyi tedavi etmede ve hormon ilişkili kanserlerin büyümesini azaltmada olumlu katkılar sağlar,
- Soya izoflavonları vücutta insülin duyarlılığını artırabilir,
- Soya alımının tiroid fonksiyonuna etki edebileceğine dair bazı endişeler vardır. Yüksek seviyelerde TSH’a sebep olabilir. Yüksek bir TSH seviyesi ise, az aktif tiroid anlamına gelebilir. Araştırmacılar erkeklerde aynı sonuçları bulamadılar.
- Genetiği değiştirilmiş ürünler sağlık etkileri ve çevre güvenliği konularında birçok endişe taşımaktadır. Uzun vadeli kullanımdaki etkileri hale bilinmemektedir. Soya da GDO uygulanan besin çeşitlerinden biridir. Alerjenlerin transferi ve yeni alerjenlerin oluşumu GDO’ların ek risklerindendir. GDO’lardan kaçınmak için % 100 organik soya ürünlerini veya GDO’suz olarak etiketlenmiş ürünleri n tercih edilmesi önerilir.
Soya alerjisi sebebiyle diyetinde soyaya yer veremeyen kişilerde herhangi bir besin öğesine karşı yetersizlik oluşmaz. Soyanın sağladığı yüksek flavonoid özelliği keten tohumu ve alerjik olmayan diğer kurubaklagillerin tüketimiyle karşılamak mümkündür.
Soya Alerjisi Nedir?
Soya Alerjisi; bağışıklık sisteminin soya içerisindeki proteinleri zararlı olarak algılayıp reaksiyon gösterdiği bir alerji türüdür. Toplam besin alerjilerinin %1’inden daha azında rastlanır ve çok sık görülmez. Ancak besin alerjilerinin % 90’nını oluşturan 8 gıda alerjeninden birisidir.
Soya fasulyesinde 16 farklı bileşene karşı alerji gelişebilmektedir. Soya fasulyesi alerjenleri Gly m 1-8 arasında ve farklı bileşenlerden oluşmaktadır. Bazı soya bileşenleri ısıya ve sindirime karşı duyarlı iken bazıları ise dirençlidir.
Soya fasulyesinin yenilmesi ile oluşan alerjinin yanında huş ağacı ve çimene karşı alerjisi olanlarda soya fasulyesine karşı da çapraz reaksiyondan dolayı belirtiler ortaya çıkabilmektedir. Soya sosu ve miso gibi fermente soya ürünleri, tofu ve soya sütüne kıyasla daha az alerjiktir.
Soya Alerjisine Neden Olan Alerjenler
Metabolik, depolama veya koruyucu fonksiyonlar sergileyen en az 16 soya alerjeni tanımlanmıştır. Baklagil ailelerinin veya diğer bitkisel gıdaların farklı üyeleri arasında geniş immünokimyasal IgE aracılı çapraz reaksiyonlara yol açan korunmuş üç boyutlu yapılarla karakterize çeşitli protein ailelerine aittirler.
Ciddi Alerji Yapan Soya Bileşenleri
Duyarlılık oranlarına ilişkin güvenilir veriler sadece Gly m 5 (7S globulinler), 6 (11S globulin) ve 8 (2S Albumin) için mevcuttur. Bu moleküller ciddi tip 1 alerjik reaksiyonlar yapabilir
Huş Ağacı Alerjisine Bağlı Soya Alerjisi Yapan Bileşenler
Gly m 4 Bet v 1 duyarlı kişilerin %70 inden fazlasında çapraz reaksiyon yaparak ve huş ağacı alerjisi olanların %10 kısmında ağız içi ve etrafında kızarıklık yapabilir
Solunum Yolu İle Soya Alerjisi Gelişmesi
Gly m 1 ve Gly m 2 işlenmemiş soya fasulyesi ile reaksiyon gelişebilir.
Soya Alerjisine Neden Olan Bileşenler
| Alerjen | Biyokimyasal isim | Isıya Direnç |
| Gly m 1 | Hydrophilic protein | |
| Gly m 2 | defensin | Düşük |
| Gly m 3 | profilin | Düşük |
| Gly m 4 | Pathogenesis-related protein, PR-10, Bet v 1 | Düşük |
| Gly m 5
48 (beta-subünit) 2 (beta subünit) |
Beta-conglycinin (vicillin, 7S globulin)
High |
|
| Gly m 6 | Glycinin (legumin, 11S globulin) | Yüksek |
| Gly m 7 | Seed biotinylated protein | |
| Gly m 8 | 2S albumin | Yüksek |
| Gly m 39kD, p 39 | ||
| Gly m Agglutinin | Aglutinin, Lectin | |
| Gly m Bd28K | 7S vicilin-like globulins | |
| Gly m 30kD | Cysteine protease | |
| Gly m CPI | cystatin | |
| Gly m TI | Trypsin inhibitor |
Soya Alerjisi Belirtileri
Soya alerjisinin başlıca belirtileri soya alerjisine neden olan bileşene göre değişmektedir. 3 farklı tipte soya alerjisi gelişir;
1.Soya fasulyesi veya bileşenlerin yenmesi ile gelişen soya alerjisi
Bunlardan en önemli belirtiler gösteren tipi soya fasulyesinin yenmesi sonrası soya fasulyesi alerjisinin gelişmesidir. Soya alerjisi gelişmesi soya fasulyesi veya ürünlerinin yenmesinin yanında diğer baklagillerden yer fıstığının tüketilmesi ile de gelişebilmektedir. Bu şekilde alerji gelişen çocuk ve yetişkinlerde soya fasulyesi veya bileşenlerini tüketilmesi sonrası ciddi belirtiler ortaya çıkar. Bu belirtiler;
-Dudak ve ağız etrafında kızarıklık, dilde ve dudakta şişme,
-Kurdeşen,
-Egzama,
-Kusma,
-Cilt belirtileri ile birlikte nezle, hapşırma gibi alerjik nezle belirtileri veya akciğerde hırıltı, nefes sıkışması gibi solunum problemleri ortaya çıkabilir,
-En ciddi alerji formu olan alerjik şok dediğimiz durumda tansiyonda düşme, bilinç kaybı, vücutta ürtiker gibi belirtilerin birlikte görüldüğü klinik tablonun görülmesidir.
Soya Alerjisinde non IgE aracılı dediğimiz gizli alerji durumunda ise klinik belirtiler daha farklıdır. Bu durumda kan veya ciltten alerji testinde soya fasulyesi alerjisi çıkmamasına rağmen soya içeren bir besinin tüketilmesi sonrası kakada mukus, kan, kabızlık, egzama gibi belirtiler ortaya çıkabilir.
2.Huş Ağacı ve Çimen Alerjisine Bağlı Soya Alerjisi
İkinci klinik formda ise Soya tüketilmesine bağlı alerji gelişmeyip huş ağacı veya çimen alerjisine bağlı alerji nedeniyle çapraz reaksiyon ile soya fasulyesine karşı alerji gelişmesi durumudur. Bu durumda genellikle huş ağacı veya çimenlere karşı ciddi alerji nedeniyle burun kaşınması, hapşırma, nezle, öksürük ve nefes sıkışması belirtilerinin olduğu alerjik nezle ve astım belirtileri mevcuttur. Bu belirtileri olan çocuk ve yetişkinde soya fasulyesi veya bileşeni tüketilmesi ile ağız içinde şişme, dudakta şişme, dudak etrafında kızarıklıklar gelişebilmektedir. Özellikle elma, fındık, erik, şeftali, havuç ve kerevize karşı çapraz reaksiyon nedeniyle alerji gelişebilmektedir. Bu tabloda iyi haber, soya fasulyesi ve bileşenlerinin fırınlanması ile bu belirtiler görülmez. Bu tür belirtiler olan hastalarda soya fasulyesi ve ürünlerinin fırınlanarak tüketilmesi önerilir.
3.Çiğ Soya Alerjisinin Nefes Yoluyla Alerji Gelişmesi
Üçüncü klinik tabloda ise çiğ soya fasulyesi alerjenlerine karşı nefes yoluyla alerji gelişmesidir. Genelde limanda çalışan ve soya fasulyesi nakliyesi ile uğraşan meslek gruplarında gelişmektedir. Bu tabloda soya alerjisi nedeniyle çapraz reaksiyon oluşmakta, bazı polenlere ve şeftaliye karşı reaksiyon gelişebilmektedir. Klinik belirti olarak ağız etrafında kızarıklık, dudakta şişme ve alerjik nezlede artış gibi belirtiler ortaya çıkabilmektedir. Fırınlama ile belirtilerde hafifleme olabilmektedir.
Soya Alerjisi Teşhisi
Soya alerjisi teşhisinde öykü çok önemlidir. Soya alerjisi belirtileri ortaya çıkmışsa bu durum dikkatli bir şekilde araştırılmalıdır. Teşhiste uygulanan yöntemler şöyledir;
Alerji Deri Testi
Soya alerjisi belirtileri olanlarda alerji deri testi ilk yapılması gereken testtir. Alerji deri testi öncesi ağızdan alınan ilaçların, öksürük şurupları ve soğuk algınlığı ilaçlarının en az 1 hafta süreyle kesilmesi gerekmektedir. Sprey tarzı ilaçlar ise testi etkilememektedir.
Bu testin doğumdan 18 yaşına kadar olan çocuklarda, çocuk alerji uzmanları tarafından yapılması, 18 yaşından büyüklerde ise yetişkin alerji uzmanlarınca yapılması daha doğru olur. Testin yapılması ve değerlendirilmesinde alerji uzmanları özel eğitim almaktadır. Bu test ile soya alerjisi saptanmışsa ciddiyeti konusunda alerji uzmanları değerlendirme yapmaktadır. Alerji deri testinde alerji saptanmayan ancak soya içeren gıdaların alınması ile besin alerjisi belirtileri olanlarda, non IgE besin alerjisi dediğimiz gizli alerjinin araştırılması çok önemlidir. Bu da eliminasyon diyeti ve yükleme testleri ile olmaktadır.
Kandan Alerji Testi
Soya alerjisine kandan spesifik IgE bakılarak da teşhis konulabilir. Kandan alerji testinde testin yapıldığı cihazın kalitesi ve yöntemi sonucu çok etkilemektedir. Bu nedenle nitelikli bir sonuç için imunocap yönteminin kullanılması önemlidir.
Moleküler Alerji Testi
Soya alerjisi teşhisinde moleküler alerji testinin yeri çok fazladır. Hangi klinik belirtilerin ortaya çıkacağı ve ciddiyeti hakkında bilgi sağlamaktadır. Bu nedenle alerji deri testinde soya alerjisi saptanmışsa moleküler alerji testi yapılması faydalı olacaktır.
Eliminasyon Diyeti
Bazen kanda ve ciltte alerji testinde alerji çıkmayabilir veya çok hafif çıkmasına rağmen sorun olmayabilir. Bu durumda soya ve soya bileşeni içeren gıdalar diyetten çıkarılır. Belirtilerin düzelip düzelmediği kontrol edilir. Tüm tüketilen gıdalar besin günlüğünde kayıt altına alınır.
Yükleme Testi
Soya eliminasyonundan sonra yükleme testi alerji uzmanlarının gözetiminde ve gerekli şartlar sağlanarak yapılır. Bu yükleme sonucunda alerjik belirtiler ortaya çıkarsa soya alerjisi teşhisi kesinleşir. En güvenilir teşhis metodu besin yükleme testidir.
Soya Alerjisi Tedavisi
Soya alerjisi teşhisi konulan çocuk ve yetişkinde tedavinin yapılması çok önemlidir. Bunun için soya alerjisinin hangi bileşene karşı olduğu ve ciddiyeti hakkında bilgi sahibi olunmak gerekir. Bu değerlendirmeler yapıldıktan sonra soya alerjisi tedavisine geçilmelidir.
Soya alerjisinde en önemli tedavi soya ve ürünlerini içeren tüm besinleri diyetten çıkarmaktır. Soya yağı ve lesitini hafif alerjilerde tüketilebilmekle birlikte ciddi soya alerjilerinde tüketilmesi sakıncalı durumlar ortaya çıkarabilir. Bu nedenle soya alerjisi saptanması halinde moleküler alerji testi yapılması ve ciddiyeti hakkında bilgi elde edinilmesi çok önemlidir.
Soya Alerjisinde Diyet
Eğer çocuğunuza soya alerjisi tanısı konulduysa, soya içeren besinlerden kaçınması gerekmektedir. Herhangi bir ürünü satın almadan ve tüketmeden önce tüm ürün etiketini dikkatlice okuyun. Paketlenmiş gıda ürünleri ve özellikleri uyarı olmadan değişebilir. Bu nedenle açıklama kısmını ürünleri her alışınızda dikkatli bir şekilde okuyun. Eğer herhangi bir sorunuz olursa üretici firma ile iletişime geçin.
Çocuğunuzun soya alerjisi olduğunu başkalarının da bilmesine izin verin. Çocuğunuza ‘ ben soya ve soya içeren besinleri yemem, hastalanırım’ demeyi öğretin. Soya alerjisi olduğunu gösteren bileklik veya kolye takılması yararlı olabilir.
Çocuğunuza yemek hazırlarken öncesinde soya ile temas etmiş tabak, çatal gibi mutfak gereçlerinin tam olarak temizlendiğinden emin olunuz. Dışarıda yemek yerken restorandaki şef veya yetkili kişiye sipariş verdiğiniz yiyeceklerin soya içerip içermediğini ve soya içeren bir yiyecekle teması olup olmadığını mutlaka sormalısınız.
Yüksek oranda rafine edilmiş soya yağının alerjen olarak etiketlenmesi gerekmez. Çalışmalar, soya alerjisi olan çoğu insanın yüksek oranda rafine edilmiş soya yağı ve soya lesitini güvenle yiyebileceğini göstermektedir. Soya alerjiniz varsa, doktorunuza soya yağı veya soya lesitinden kaçınmanız gerekip gerekmediğini sorun.
Ancak, bazen gurme yağları olarak adlandırılan soğuk preslenmiş veya ekstrüde edilmiş soya yağından kaçının. Bu bileşenler farklıdır ve soya alerjiniz varsa yemek güvenli değildir.
KAÇINILMASI GEREKEN YİYECEKLER VE İÇERİKLER
| SOYA MADDELERİ | Soya Proteini, Soya Protein Konsantresi, Soya Protein İzolatı, İzoflovanlar, Saponinler, Nutraceuticals |
| SOYA ÜRÜNLERİ | Soya Sütü, Soya Fıstığı, Soya Şekeri, Soya Yağı*, Soya Peyniri (Tofu), Soya Dondurması, Soya Yoğurdu, Soya Margarini, Soya Ürünlerinden Elde Edilmiş Vegan Ve Vejetaryen Ürünler, Soya Katkılı Sebze Suları, Soya Fıstığı, Soya Şekeri |
| GELENEKSEL SOYA SOYA ÜRÜNLERİ | Soya Filizi, Soya Fasulyesi, Miso (Fermente Soya Yiyeceği), Natto (Soya Fasulyesi Yemeği), Yuba (Tofu Derisi), Tempeh (Fermente Soya Ürünü)
|
| SOYA YAĞI İÇEREN
ÜRÜNLER* |
Yemeklik Yağlar, Salata Yağları, Tereyağı Yerine Kullanılan Yağlar, Mayonez, Kahve Beyazlatıcıları, Sos Karışımları |
| SOYA LESİTİNİ İÇEREN İÇEREN ÜRÜNLER* | Margarinler, Çikolata, Emülgatörler, Diyet Takviyeleri, Kozmetik Ve Tıbbi Ürünler, Unlu Mamuller, Baharatlar |
| TAHILLAR | Soya Unu, Soya İrmiği, Soya İçeren Tahıllar, Soya Katkılı Yüksek Lifli Ekmekler, Soya Eklenmiş Unlu Mamuller, Hazır Kurabiyeler Ve Krakerler, Pastalar, Erişte, Pizza , Kahvaltılık Tahıllar |
| ETLER | Soya Bazlı Sosisler, Balıklar, Konserve Et Ürünleri Ve Suları, ,Hamburger Köfteleri , Işlenmiş Etler |
| SOSLAR | Soya Sosu, Karışım Soslar , Gurme Sosları ,Karışım Soslar |
| SOYA İÇEREBİLECEK BAZI BESİNLER | Soya Eklenmiş Bebek Mamaları , Şekerlemeler, Bitkisel Sakız,
Hazır Fıstık Ezmeleri, Gofretler, Paketli Gıdalar, Puding Karışımları |
| SOYA İÇEREBİLECEK
DİĞER MADDELER |
Besin Takviyeleri , Evcil Hayvan Mamaları , Sabunlar Ve Nemlendiriciler |
* Soya yağı ve soya lesitini içeren ürünler soya alerjisi olanlar için güvenli sayılmaktadır. Yağda bulunan ve alerjik reaksiyonlara neden olan proteinler üretim sürecinde ortadan kaldırılır. Ancak bazen çok küçük miktarlarda soya proteini kalıntıları içerebilir ve reaksiyona neden olabilirler. Bu nedenle soya alerjisi olan bireylerin doktorlarına danışmadan soya lesitini ve yağı içeren ürünleri tüketmeleri önerilmez. Önlem açısından mutlaka uzman görüşü alınmalıdır.
Soya alerjisi olan kişiler bezelye, fasulye, soya fasulyesi, nohut, mercimek ve yer fıstığı gibi diğer baklagillere de aralarındaki çapraz ilişki nedeniyle tepki gösterebilecekleri için bu yiyeceklerden uzak durmaları gerekir. Tüketim kararı mutlaka alerji uzmanına danışarak verilmelidir.